Met de inauguratie van Trump als president kwam ineens de alt-right beweging bij het brede publiek in beeld. En naast deze rechts-radicale beweging ook neofascistische en antisemitische groeperingen. Voor velen was het een verrassing dat dit soort groeperingen bestonden in het land dat ons bevrijd had van nazi-Duitsland. Voor anderen een bevestiging van de altijd aanwezige fascistische onderstroom in Amerika. In dit artikel kijken we met deze actualiteit in het achterhoofd naar het denazificatiebeleid van Amerika na WO II. Wat was het beleid van Amerika eigenlijk en hoe hebben ze dat uitgevoerd?
Het Amerikaanse beleid voor het overwonnen Duitsland rustte op drie pijlers. De-industrialisatie, demilitarisering en denazificatie. Geschraagd met de vierde pijler, de officieuze d van democratisering. De denazificatie voorzag in het zuiveren van Duitse overheden en het bedrijfsleven van nazisymbolen en mensen met een actief naziverleden. In de loop van 1947 is het denazificatiebeleid beëindigd. De officiële verklaring is de opkomst van de Koude Oorlog. Maar is het nu wel zo logisch dat enkel de opkomende dreiging van Rusland Amerika in staat stelde alle oorlogsmisdaden van de Duisters te vergeten? Nederland deed ongeveer 50 jaar over de vergeving die Amerika slechts twee jaar kostte. Dit artikel gaat wat dieper in op de verhouding tussen Amerika en Duitsland en de verhouding van Amerika tot fascisme en antisemitisme.
Om de verhoudingen goed te begrijpen, moeten we 12 jaar verder terug in de tijd. Het is 1933, Hitler heeft de verkiezingen gewonnen. Vrij kort na deze verkiezingen begonnen in Amerika diverse beelden te ontstaan over de ontwikkelingen in Duitsland. Allereerst waren er de in Duitsland gestationeerde journalisten, een deel van de pers in Amerika en de links-liberale intellectuele elite. Die maakten zich in toenemende mate zorgen. Zij herkenden vroegtijdig de giftige ideologie van de nazi’s, haar rassenleer, het verbond tussen de ideologie en het leger en de aantrekkingskracht van deze leer op de gewone Duitse burger Bovendien kwamen zij in de loop van de jaren dertig tot de conclusie dat het streven naar wereldheerschappij van Hitler zelfs gevaarlijk voor Amerika zou kunnen zijn.
Aan de andere kant was er de gewone Amerikaan die de ontwikkelingen in Duitsland met een zekere welwillendheid en sympathie aanschouwde. Hoe kwam dat? Ongeveer 10 procent van de Amerikanen had Duitse voorouders. Iedereen kende wel een buurman die van Duitse afkomst was. En al deze Duisters waren voorbeeldige Amerikaanse burgers; goed geïntegreerd, hardwerkend, vriendelijk en betrouwbaar. Dit beeld strookte helemaal niet met wat de journalisten schreven. Daarnaast werden Amerikanen maar vrij beperkt beïnvloed door kranten en veel meer door wat in de plaatselijke gemeenschap met elkaar werd gedeeld. De alarmerende artikelen uit Europa of opinies van de intellectuele elite vonden dus weinig voedingsbodem en hadden nauwelijks effect.
Er was nog een tweede reden. In de late jaren dertig was volgens opiniepeilingen 16 procent van de Amerikaanse bevolking, arm en rijk, openlijk fascistisch. Dat uitte zich bijvoorbeeld in openlijke steun voor het beleid van Hitler en in politieke bewegingen als America first. Een bekend voorbeeld hiervan was Charles Lindberg, de piloot en Amerikaanse held die als eerste non-stop over de Atlantische Oceaan vloog. Hij was een enthousiast aanhanger van Hitler. Daarnaast was een substantieel deel van de bevolking antisemitisch. In 1942, toen de eerste berichten over de Duitse gruweldaden tegen de Joden in het geallieerde kamp waren doorgedrongen, vond tussen de 30 en 40 procent van de Amerikaanse bevolking dat Joden te veel invloed hadden op het Amerikaanse regeringsbeleid. Een percentage dat in 1945 zelfs was opgelopen tot 57 procent. Men werd hierover ook slecht geïnformeerd. Uit angst dat de berichtgeving averechts zou werken en juist antisemitische gevoelens zou aanwakkeren, werden tijdens de oorlogsjaren de Jodenvervolgingen in de berichtgeving gemarginaliseerd tot een van de vele uitingen van vervolging van het naziregime.
De gevolgen waren vrij bizar. Toen de Amerikanen Duitsland in 1945 hadden bevrijd en duizenden nog levende Joden in concentratiekampen aantroffen, lieten ze hen daar in eerste instantie zitten. Ze waren niet voorbereid op dit leed en bang dat de Joden wraak zouden gaan nemen op de Duitsers. Zo schreef generaal Patton in zijn dagboek dat de Joden ontmenselijkte wezens waren die je niet zomaar los kon laten op de samenleving. Er moesten journalisten en een onderzoekscommissie van de senaat aan te pas komen voordat dit beleid werd gewijzigd.
In Amerika was tijdens de oorlog nooit het beeld ontstaan van breed gedragen gruweldaden door de Duitse bevolking. Wat was het beeld tijdens de oorlog dan wel? Er waren twee kampen die het volstrekt met elkaar oneens waren. Allereerst, het kamp dat vond dat de Duitsers slachtoffer waren geworden van de Nazi’s. Dat was een groep misdadigers “Hitlers gang” maar de gewone Duitser zou hier tegen in opstand komen of had dat willen doen. Die groep vond over het algemeen ook dat het Duitse leger uit rechtschapen officieren bestond met een foute leiding. De tweede groep ging wat verder. Die vond dat de Duitse bevolking ook wel blaam trof omdat ze zich niet had verzet maar daar kon deze bevolking niets aan doen. Ze was als het ware ziek en moest worden genezen. Ze leed aan een gebrek in de opvoeding van democratische beginselen waardoor ze het gevaar van de Nazi’s niet had herkend. Men benadrukte de militaristische aard van de Duitse samenleving en als gevolg daarvan de bevattelijkheid van de Duitse bevolking voor de ideologieën van de Nazi’s. Duitsers waren aardige mensen maar als je op de verkeerde knop drukte werden het automaten die zonder na te denken bevelen uitvoerden. Dat was de beeldvorming die bij dit idee hoorde.
De discussie in de Amerikaanse samenleving had zijn weerslag in de Amerikaanse regering waar men streed over de uitgangspunten van het beleid met Duitsland na de oorlog. Moest er een zachtmoedige of hardvochtige vrede komen? Beide stromingen waren het eens over twee onderwerpen. Allereerst dat de nazisymbolen uit het land moesten worden verwijderd en mensen met een naziverleden geen functies in het openbaar bestuur of belangrijke functies binnen het bedrijfsleven mochten vervullen. Op de tweede plaats dat de Duitse bevolking moest worden opgeleid in democratische principes. Zo ontstond het denazificatiebeleid dat in het voorjaar van 1945 werd vastgesteld en vanaf dezelfde zomer werd uitgevoerd.
Dit beleid was gericht op het opleggen van een werkverbod en straf aan Duitsers die actief nationaalsocialistisch waren geweest. Een ander uitgangspunt was dat zoveel als mogelijk de Duitsers zelf de verantwoording moesten nemen voor het denazificatiebeleid. Dit vertaalde zich in lekenrechtspraak door de eigen Duitse bevolking. In de Amerikaanse bezettingszone bleek 25 procent van de bevolking lid te zijn geweest van de NSDAP. Dat was van te voren niet zo ingeschat.
Deze misvatting over het draagvlak van de Nazi-ideologie bij de Duitsers, maakte het beleid in de praktijk onuitvoerbaar zoals Lucius Clay, de gouverneur van de Amerikaanse zone impliciet constateerde. Bij de instelling van de lekenrechtbanken zei Clay:’ Driekwart van de Duitsers moet zich nu buigen over de schuld van het vierde kwart.’ Deze opgave maakte dat de lekenkamers niet konden worden bemenst met voldoende geschoolde burgers. Als gevolg hiervan werden zwaardere zaken uitgesteld en vooral kleine zaken afgehandeld. Dit tastte de geloofwaardigheid van het Amerikaanse leger bij de Duitse bevolking aan.
In eerste instantie voerde Clay het denazificatiebeleid nog met volle overtuiging uit. Toen echter uit opinieonderzoeken bleek dat het draagvlak van het denazificatiebeleid door de stagnerende afhandeling van zaken en de mogelijkheden om onder vervolging uit te komen snel afnam, werd het beleid in het voorjaar van 1947 op een laag uitvoeringspitje gezet. Men vreesde dat anders de democratiseringsdoelstelling in gevaar zou komen.
In eerste instantie bleef de Amerikaanse publieke opinie, die de Duitse bevolking als slachtoffer van de Nazi’s zag, achter het denazificatiebeleid staan. Toen de spanning met Rusland opliep, wijzigde het beeld. Rusland werd vrij makkelijk de vijand die Duitsland nooit was geweest. Duitsland moest een sterke economische bondgenoot worden. Het denazificatiebeleid met haar vervolging van ondernemers en vakbekwame arbeiders werd nadelig voor de wederopbouw van Duitsland. In de herfst van 1947 volgde de feitelijke beëindiging.
Wat kan uit bovenstaande beschrijving van de Amerikaanse kijk op het Nazisme en antisemitisme in Duitsland en eigen land worden afgeleid? De opkomende Koude Oorlog was ongetwijfeld een oorzaak voor de vlotte beëindiging van het denazificatiebeleid. Maar een belangrijke factor was ook de onwetendheid van de Amerikaanse bevolking over de omvang en gruwelijkheid van wat er feitelijk in Duitsland was gebeurd. Men wilde de omvang niet onder ogen zien of vond sommige zaken misschien ook wel niet zo erg. Daardoor was het probleem verengt tot een groep misdadigers, de nazi’s, die een verder deugende bevolking hadden onderdrukt. Maar door dit beeld was beleid vastgesteld dat onuitvoerbaar was.
Tenslotte, wij in West-Europa hebben ook een onrealistisch beeld over de omvang en populariteit van fascistische en antisemitische denkbeelden in Amerika. Daardoor heeft een aantal incidenten en aanslagen sinds het aantreden van president Trump ons verrast. Er is altijd een antisemitische, fascistische onderstroom in de Verenigde Staten aanwezig. Die heette al in de jaren dertig America first. Dat het desondanks in 2016 een aanslaande verkiezingsleuze werd, moet voor ons een waarschuwing zijn. We doen er goed aan ons dit te realiseren en ons meer te verdiepen in de gevoelens van de Amerikaanse bevolking.
Voor wie hier meer over wil lezen over hoe Amerikanen dachten in de periode 1933-1945 is er een erg goed leesbaar boek van Michaëla Hoenicke Moore, Know your enemy. The American Debate on Nazism, 1933-1945 (Boston, New York, 2014) Voor wie meer wil weten over hoe de Duitsers hun probleem met de Tweede Wereldoorlog in de jaren zestig zelf oppakten is de film Im Labyrinth des Schweigens een aanrader.
Jos Maessen 